Z całą pewnością wiemy tylko jedno, wszystkie diamenty od czasów antycznych, aż do XVIII wieku pochodziły z subkontynentu indyjskiego. Wskazują na to liczne przekazy i zapiski historyczne, a także legendy. W języku staroindyjskim słowo “wajra” znaczy  “diament”, ale to również bóstwo (dobroczynne lub złowrogie) odpowiedzialne za umysłowe i fizyczne przymioty człowieka, jego rozum, talent, męstwo i tężyznę fizyczną . Kojarzenie bóstwa z diamentem miało oznaczać, że jest on siedzibą tego bóstwa. Z czasem zaczęto wyróżniać wiele bóstw i stosownie do ich rangi przypisywać im różne rodzaje diamentów. Najwyżej w hierarchii był Wajra Brahma, stwórca świata. Jego siedzibą były diamenty czyste, bezbarwne jak kryształ górski, rzadziej o barwie muszli. Na drugim stopniu stał Wajra Kszatrija, bóg rycerzy.  Siedzibą tego bóstwa były diamenty brązowawożółte, podobne do oczu zająca. Trzecie miejsce w hierarchii zajmował Wajra Wajśnja, bóg rolników, kupców i rzemieślników. Upodobał sobie diamenty o barwie delikatnej zieleni. I na końcu Wajra Szudra, połyskujący jak ostrze miecza.

 

Legendarna moc diamentów

Najstarszym źródłem informacji o diamentach są legendy. Wynika z nich, że już w zamierzchłych czasach, na wiele wieków przed Chrystusem, w mitologii staroindyjskiej wyróżniano kilka rodzajów diamentów i stopniowano ich znaczenie. Czy jednak były to rzeczywiście diamenty? Zapewne diamentem nie był  Wajra Szudra, gdyż według późniejszych zapisków dawał się łatwo polerować. 

 

Wiązanie diamentu z bóstwem oraz włączenie go do obrzędów kultowych i religijnych

w mitologii staroindyjskiej nie było przypadkowe. Na przykład w niewytłumaczalnej na owe czasy twardości diamentu dopatrywano się mocy bogów, ich wszechpotęgi i wszechwiedzy, która przenika wszystko. Stąd duże diamenty często umieszczano w czołach posągów bóstw, jako trzecie wszechwidzące oko. Były też diamenty poświęcane naczelnym i podrzędnym bogom wedyzmu. Na przykład diament o barwie kwiatu lotosu poświęcony był Wisznu, jednemu z głównych bogów panteonu wedyjskiego, zaś diament czarny -  bogowi Jamas, podrzędnemu bóstwu, symbolizującemu piekło.

 

Z historycznych i filozoficznych ksiąg antycznych możemy wyczytać, że diament był najważniejszym z kamieni. Znane są  także opisy dotyczące jego cech jakościowych. Przykładem może być “Milindapanha” – opowieść z II w. p.n.e., a także  wcześniejsze dzieło filozofa Kautilji (przełom IV-III w. p.n.e.), w którym można znaleźć wiele porad dotyczących szacowania i wyceny kamieni. Jak na owe czasy, dzieło to cechował  wysoki stopień “naukowości” i fachowości. Na jego podstawie powstało wiele prac, wśród których najbardziej znana jest “Ratnapariksa” z V w. n.e.  autorstwa Buddhabhata. W pracy tej diament jest wyróżniany zarówno jako cenny kamień, jak i niezwykły talizman. Ówczesne kryteria szacowania i oceny  niewiele odbiegają od przedstawionych  dziesięć wieków później przez Taverniera (żył w XVII w.).

 

Do najważniejszych kryteriów antyczni znawcy diamentów zaliczają: formę (kształt) kamienia, przy czym najwyżej oceniają  oktaedry (6 wierzchołków, 8 gładkich i równych powierzchni, 12 prostych i ostrych kantów), twardość oraz własności optyczne, w tym czystość, przezroczystość, barwę i połysk. W swoich opisach  podkreślają, że bardzo rzadko diament ma wszystkie cechy  naraz, a jedynie dobrze wykształcone oktaedry rozświetlają otoczenie swym blaskiem o tęczowych barwach. Podają też, że jest to najtwardszy spośród znanych kamieni i że może być stosowany do grawerunku. Odnośnie cech magicznych diamentu Buddhabhatta pisze: “...ci co noszą diamenty, nie muszą zważać na niebezpieczeństwa, albowiem chronią one przed wężami, trucizną lub chorobą, złodziejami, ogniem i wodą oraz złymi duchami...” Diament był więc nie tylko cennym kamieniem, ale również wszechstronnym talizmanem o ogromnej mocy.

 

Autentyczność prac Kautilji nigdy nie została podważona, toteż za początek zaistnienia diamentu jako ozdoby można przyjąć IV w. p.n.e. Jednak wśród badaczy  nie ma w tej kwestii zgodności, niektórzy uważają, że już w II w. p.n. e diamenty były cenionymi klejnotami, inni wskazują na jeszcze wcześniejszy ich początek, powołując się na Biblię. W drugiej księdze Mojżesza (Exodus, 28, 18) jest opis stroju żydowskiego arcykapłana. Odznaką arcykapłana był złoty naszyjnik  zdobiony czterema rzędami drogocennych kamieni. W pierwszym miał się  znajdować się sard, topaz i szmaragd, w drugim rubin, szafir i jahalom (diament?), w trzecim lykurer ?, agat i ametyst, w czwartym turkus, onyks i jaspis. Zalecenie to, według Biblii,  miał wprowadzić Aaron, brat Mojżesza, pierwszy żydowski arcykapłan, żyjący w XIII w. p.n.e. Czy w owym czasie znane już były wszystkie wymienione kamienie? Najprawdopodobniej nie, gdyż nie potwierdzają tego żadne zapiski historyczne. Wiadomo też, że antyczny topaz był chryzolitem, szmaragd bardzo często sardonyksem, a jahalom prawdopodobnie bardzo twardym stopem żelaza lub bezbarwnym korundem. A zatem, albo ów fragment tekstu Biblii, w którym wymienia się jahalom, został znacznie później dopisany, albo słowo “jahalom” zostało źle przetłumaczone i skojarzone z późniejszym greckim słowem “adamas”. A warto wiedzieć, że w czasach antycznych i później miało ono wielorakie znaczenie, np. “niepokorny”, “niepokonany”, “żelazo”, “diament”.

 

Innym dowodem skłaniającym do odrzucenia sugestii jakoby biblijny jahalom oznaczał diament jest wielkość kamieni. Wymienione w Exodusie kamienie miały znaczne wymiary (6 x 4 cm), a zatem gdyby np. jahalom oznaczał diament, musiałby być większy od słynnego Kohi-Noora, co nie wydaje się możliwe.

 

Cennym źródłem informacji o diamentach jest  literatura antyczna. Po raz pierwszy greckie słowo “adamas” pojawia się u Hezjoda. Jednak z całą pewnością nie oznaczało ono diamentu, ale żelazo lub jego stop. Podobnie było u Pindara, Platona i Teokryta.  Dlaczego więc adamas, skoro było to żelazo, stał się w kilka wieków później synonimem diamentu? Otóż żelazo w czasach antycznych swoją sławę i znaczenie zawdzięczało nie tylko niezwykłej rzadkości występowania,  ale również, a może przede wszystkim, niezwykłej twardości. Było cenionym dobrem królewskim. W połowie drugiego tysiąclecia p.n.e. żelazo było ośmiokrotnie droższe od srebra i bardziej cenione niż złoto. W XVIII w. p.n.e.  Amitta Kushar z małego księstwa-miasta Puruszahanda szczycił się tronem i berłem wykonanym z żelaza, będącego wówczas przedmiotem zazdrości i pożądania. W późniejszych wiekach żelazo zaczyna się pojawiać  w coraz większych ilościach, ale z czasem  traci na  wartości, ustępując  miejsca metalom szlachetnym. Jednak nazwa “adamas” w piśmiennictwie greckim i rzymskim pozostaje. Ma wiele znaczeń,  ale w końcu staje się synonimem słowa “diament”. Nastąpiło to jednak dopiero w III-IV w p.n.e.

 

Rodzi się pytanie czy w IV w. p.n.e. diament był już znany  Grekom i Rzymianom? Niewątpliwie tak, dzięki licznym wyprawom Aleksandra Wielkiego przeciw Persom, które przyczyniły się do niezwykłego ożywienia handlu. Grecy i Rzymianie poznali kraj z drugiej strony rzeki Indu, zwany przez tubylców Dżambu-Dwipa , z którego przywozili skarby,  wśród nich diamenty.  A oto co o diamencie, jego własnościach i występowaniu pisze Arystoteles, przyjaciel i nauczyciel Aleksandra Wielkiego, towarzysz jego wypraw:  “...Do doliny, w której znajdują się diamenty (adamas) nie dotarł (jeszcze) nikt poza moim uczniem Aleksandrem. Znajduje się ona na Wschodzie, przy najdalszej granicy Chorasan (Khorasan, obecnie region adm. w Iranie; przyp. autora), a wzrok nie dociera do jej dna. Kiedy tam przybył, w dalszym posuwaniu się naprzód przeszkodziło mu mnóstwo węży. Natrafia się w tej dolinie na węże, które, gdy spojrzą na człowieka, śmierć jego powodują. Wówczas sporządził on dla nich zwierciadło i, gdy zobaczyły się same, zdechły, i ludzie osiągnęli je swoim wzrokiem (już mogli na nie patrzeć; przyp. autora). Następnie Aleksander wpadł na inny podstęp. Kazał zabić barany, ściągnąć z nich skórę (poćwiartować) i rzucić na dno doliny. Wtedy diamenty utkwiły w nich; drapieżne ptaki porywały je i część wyniosły w górę; żołnierze obserwowali ptaki i zbierali to, co odpadło...” A w innym miejscu, pisząc o własnościach diamentu dodaje: “... Posiada on dwie szczególne właściwości. Jedną z nich jest to, że nie może  być łączony z żadnym innym ciałem bez (obawy) zmiażdżenia i złamania go; gdy działa na takie ciało, rozbija je. I (po drugie) żaden kamień nie posiada nad nim władzy poza ołowiem (rasas usrub) ...”     – “Księga Kamieni”.  Należy jednak pamiętać, że wiedza o diamencie, jak możliwości poznawcze,  w kręgu kultury greckiej były jeszcze niewielkie. Zresztą przypisywanie diamentowi pewnych cech i właściwości innych minerałów, zwłaszcza żelaza, magnetytu, korundu, a nawet topazu było wśród pisarzy antyku powszechne. Stąd  różne znaczenia słowa “adamas”.

 

W czasach nowożytnych

przeszlifowanie słynnego Koh-I_Noora nadzorowane przez księcia Wellington, 1852

uż w pierwszym stuleciu nowej ery diament jest  kamieniem powszechnie znanym i niezwykle cenionym. Najwięcej informacji o jego pochodzeniu, własnościach i zastosowaniu  można znaleźć u Pliniusza Starszego w “ Historii Naturalnej”. Czytamy w niej:  “ ...Diament (adamas) ma nie tylko najwyższą cenę spośród drogich kamieni, ale także z wszelkich rzeczy ludzkich; przez długi czas był tylko królom, i to bardzo niewielu znany... Starożytni mniemali, że się tylko w etiopskich kopalniach znajduje, to jest pomiędzy świątynią Merkurego a wyspą Maroe (prawdopodobnie chodzi o magnetyt, a nie diament; przyp. autora) i powiadali, że nie jest większy od nasienia ogórka, i że co do koloru jest zawsze jemu podobnym. ... niekiedy jest wielkości orzecha laskowego (monokryształy diamentu; przyp. autora) ...(diamenty) odkrywają się na kowadłach, odbijając tak uderzenia, iż kowadło i młot na dwie sztuki się rozpadają. Albowiem ma on twardość niewypowiedzianą, naturę pokonującą ogień i nie rozgrzewa się nigdy. Stąd też otrzymał nazwę (która) tłumacząc wyraz grecki (oznacza) in domita vis (niepokonany lub nieposkromiony; przyp. autora)...”. 

 

Wiele uwagi poświęca Pliniusz również  pewnemu doświadczeniu z krwią kozła, która pozwala rozkruszyć diament. Pisze:  “ ...diament, którego dwie najgwałtowniejsze siły przyrody:  ogień i żelazo, nie pokonują, łamie się od krwi koziej, ale nie inaczej jak po macerowaniu w świeżej i ciepłej...; ale i tak jeszcze pękają młoty i kowadła, wyjąwszy nadzwyczaj wielkie. Czyjże geniusz to wynalazł? Albo jakimże to przypadkiem odkryto? ...Zaiste wynalazek taki jest darem bogów. I w żadnej części natury nie należy szukać przyczyny, ale woli...Diament rozłupawszy się szczęśliwie, łamie się na tak małe części, iż je zaledwie dostrzec można. Rżnący kamienie poszukują  je, osadzają w żelazie i rżną nimi łatwo wszelką twardą materię...”

 

Z opisu wynika, że Pliniusz znał diament, brał nawet udział w pewnych doświadczeniach, jednak podobnie jak jemu współcześni nie potrafił odróżnić diamentu od  twardego korundu czy od jasnych kryształów magnetytu.

Mylenie  właściwości i cech diamentu z innymi kamieniami trwało wiele stuleci. W XIII w. pojawia się po raz pierwszy słowo diament, synonimiczne do powszechnie używanej nazwy “adamas”. Wspomina o tym Albert Wielki: “ ...Niektórzy ludzie nazywają kamień adamas diamentem, a niektórzy niesłusznie dodają, że kamień ten przyciąga żelazo...” Mamy więc dowód, że słowo “diamant” (od franc. d’aiament – przyciągający lub kochany) nie oznaczało pierwotnie diamentu lecz jego postać “wyrodzoną” – magnetyt, a dopiero znacznie później współczesny diament.

 

 W XIII w. powszechne jest twierdzenie, powtarzane za  antycznymi  pisarzami,  że ani ogień, ani żelazo nie potrafią zniszczyć lub zmiękczyć diamentu z wyjątkiem krwi koziej. Wspomina o tym m.in. Albert Wielki, który jak gdyby rozszerza i uzupełnia tekst Pliniusza, pisząc, że diament może być  zmiękczony krwią kozła, zwłaszcza jeśli  pił on przez pewien czas wino z dziką pietruszką albo też jadał dużo kozieradki. Zapewnia, że  krew takiego kozła może nawet  skruszyć  kamień w pęcherzu. Ale twierdzi też, że adamas może być również uszkodzony – i to wydaje się jeszcze bardziej zdumiewające – za pomocą  ołowiu, o ile tenże zawiera duże ilości rtęci... -  “Księga Kamieni, Traktat II”. Twierdzenie o rozpuszczaniu czy kruszeniu diamentu krwią kozła można znaleźć jeszcze zapiskach z  XVI, a nawet XVIII wieku.

 

Wszyscy średniowieczni znawcy kamieni, podobnie jak pisarze antyku, a także późniejsi przypisują diamentowi (adamas) szczególne właściwości magiczne i lecznicze. Wspomniany już Albert Wielki pisze:  “ ...Magowie utrzymują, że kamień (adamas)przywiązany do lewego ramienia jest dobry przeciw nieprzyjaciołom, przeciwko obłąkaniu, dzikim bestiom i gniewnym ludziom; przeciwko dysputom i kłótniom, przeciwko truciznom, atakom chimer i koszmarom...” W wyliczaniu owych magicznych właściwości Bartholomeo poszedł krok dalej, uznając go za doskonały test wierności małżonki pisze:  “...Połóż diament na czole śpiącej, a niepoczciwa wnet porwie się z łoża...” Jednak czy był to test skuteczny, o tym autor milczy.

 

Uznawano też diamenty za lekarstwo, np. były  ordynowane przez lekarzy wielu chorującym na pęcherz, w tym. m.in. papieżowi Klemensowi VII.

 

Z zapisków historycznych wiemy, że diamentowy proszek często był używany jako lek skuteczny przeciw zarazie. Skąd zatem takie ogólne mniemanie o wielkiej i wszechstronnej mocy diamentu? Pewne wyjaśnienie można znaleźć u indyjskich lekarzy czasów antycznych, według których, diamentowy proszek to lek dający siłę, energię, długowieczność, radość a nawet urodę, jednak pod warunkiem, że jest to proszek z kamieni najczystszych. Proszek z diamentów zanieczyszczonych nie tylko nie leczy, ale sprowadza wszelkie choroby od łuszczycy po kalectwo, a nawet śmierć. W ten sposób objaśniają oni nieskuteczność wielu diamentowych kuracji. Nie można odmówić tym autorom wielkiej przezorności, któż bowiem dojdzie, czy użyty diament był czysty, czy też nie.

 

Minęło wiele wieków, zanim diament  stał się kamieniem powszechnie znanym. Jego tryumfalny “pochód” z Indii do krajów Europy rozpoczyna się w epoce wypraw krzyżowych. Biedne rycerstwo chrześcijańskie po raz pierwszy zetknęło się z baśniowym bogactwem bizantyjskiego wschodu. Migotliwe kamienie oprawione  w złoto zachwycały przybyszów, ale też zaprawiały ich serca nienawiścią i pożądaniem. Ujawniła się wielka prawda, znana z hinduskich przypowieści, że ten wspaniały kamień łatwo wyzwala złe instynkty, że z dobrotliwego klejnotu-talizmanu może przeistoczyć się w narzędzie złych mocy, działających także przeciwko jego właścicielowi. Przypowieść ostrzega i poucza, że diamenty winny należeć tylko do ludzi szlachetnych i silnych. Wiemy jednak, że tak się nie stało.

 

Krzyżowcy olśnieni bogactwem rabowali nie tylko wyznawców islamu, ale również i chrześcijan. Wśród krwawo zdobytych łupów, najjaśniejszym blaskiem świeciły diamenty. Przywiezione do  Europy stawały się najcenniejszą ozdobą rycerstwa i duchowieństwa. Kusiły nie tylko urodą, ale i ceną, stając się często przyczyną zbrodni, kradzieży i fałszerstw. Historia diamentów zna wiele takich przykładów. Najbardziej pechowym był słynny, szafirowoniebieski diament Hope. Wszyscy spośród jego 126 właścicieli zginęli śmiercią tragiczną. Nie oznacza to jednak , że diament symbolizował tylko zło. Poeci przyrównują go do czystych, niewinnych łez, ale jest także symbolem bogactwa, miłości i oddania, rzadziej twardego serca, nieczułego na  ludzką krzywdę.