Czerpiąc z doświadczeń i manier minionej epoki, barok nadał architekturze większego przepychu i rozmachu. Przykładem są m.in. wystające i przerywane gzymsy, zwiększona liczba pilastrów nakładanych na siebie, spiralnie skręcone kolumny i bogato zdobione kapitele. Szczególnie późny, dojrzały barok (przełom XVII/XVIII wieku) cechował wielki przesyt dekoracji kościelnej oraz obřte rzeźbiarstwo řguralne, wykonane w stiuku.

 

Kolebką baroku był Rzym, gdzie działali tacy wybitni artyści, jak: Michał Anioł Buonarotti (1475-1564), Antonio da Sangallo (1483-1546), Vignola (1507-1573), Giacomo della Porta (1540-1564), Maderna (1556-1629), Giovanni Lorenzo Bernini (1598-1680) oraz Francesco Borromini (1599-1667). Ich sztuka to kompozycyjna jedność trzech elementów plastycznych: architektury, rzeźby i malarstwa, która pozwoliła uzyskać „artystycznie doskonałą całość” (Gomoliszewski 1957).

 

Gdy w XVI wieku nowe prądy w sztuce dotarły do Polski, w Europie był to styl już okrzepły, ukierunkowany na wzmocnienie roli Kościoła we wszystkich sferach życia codziennego. W Krakowie nastąpił, niespotykany wcześniej, prężny rozwój budownictwa sakralnego.

 

Kolegiata p. w. św. Anny to budowla późnobarokowa, wzorowana na rzymskim kościele S. Andrea della Valle. W obecnym kształcie powstała w latach 1689-1703, dzięki fundacji Uniwersytetu Krakowskiego (Bochniak, Samek 1971; Małkowska-Holcer 1971; Samek, 2000). Autorem projektu był holenderski architekt Tylman z Gameren (1632-1706), a naczelnym kierownikiem budowy i pomysłodawcą dekoracji kościoła był ówczesny proboszcz, sześciokrotnie rektor Uniwersytetu, ks. prof. Sebastian Piskorski (1636-1707). Tworzyli tu wybitni artyści, jak: włoski rzeźbiarz Baltazar Fontana (1661-1733), freskanci Innocenty Karol Monti (ur. 1644) z Włoch i Szwed Karol Dankwart oraz malarze Włoch Paolo Pagani i Polak Jerzy Eleuter Siemiginowski (1660-1711).

 

W dekoracji wewnętrznej świątyń barokowych dużą rolę odgrywały elementy malarskie bądź architektoniczne, nawiązujące do Niebiańskiego Miasta Jeruzalem z Apokalipsy św. Jana. Motyw ten nie był niczym nowym, bowiem jak podaje Kobielus (1987), pojawiał się już we wczesnych wiekach chrześcijaństwa, jednakże dopiero w baroku osiągnął pełnię wyrazu plastycznego i treściowego.

 

W malarskim wystroju kościoła św. Anny mamy również podobny motyw. Na řlarach nawy głównej występują bowiem postaci 12 apostołów, namalowane w 1703 roku przez wspomnianego już Karola Dankwarta. Symbolizują one 12 warstw Świętego Miasta Jerozolimy, oznaczonych nazwami drogocennych kamieni.

     I uniósł mnie w zachwyceniu na górę wielką i wyniosłą

 

Dekorację tę poprzedzają malowidła znajdujące się na dwóch pierwszych řlarach, sąsiadujących bezpośrednio z prezbiterium. Przedstawiono na nich postać Chrystusa jako kamień węgielny Kościoła oraz Matkę Bożą jako „Świątynię Boga” (Kamień Jakubowy). Malowidła te poniekąd rozpoczynają „kamienną” symbolikę biblijną w kościele św. Anny. Chrystus, przedstawiony jako głowa i kamień węgielny Kościoła, dźwiga i scala duchową budowlę zbudowaną na fundamencie apostołów i proroków. Wszyscy wierni Kościoła stanowią żywe kamienie tej budowli (1 P 2,5). Ale jeden kamień tej świątyni góruje nad innymi. To Piotr, czyli Skała – opoka, na której Chrystus zbudował swój Kościół i którego ustanowił swoim zastępcą na Ziemi (Mt 16,18). Tylko on jeden przyrównany został, przez nadane mu imię, do Boskiego kamienia węgielnego – on bowiem jest skałą, a pozostali wierni tylko żywymi kamieniami. „Kamień Jakubowy” – to nawiązanie do Jakuba ze Starego Testamentu – ojca 12 pokoleń Izraela. Kamień to element natury nieożywionej, czyli martwej. Idąc śladem takiego rozumowania, Biblia żywemu Bogu przeciwstawia wizerunki bożków, czyli pozbawione życia kamienie. W tym kontekście również religijna obojętność i twardość serca czynią człowieka podobnym do kamienia, bowiem nasienie słowa Bożego, które pada na skalistą glebę serca, nie przynosi owoców (Mt 13,5-6). Ale kamień, jako broń przeciw złu, oznacza także Chrystusa. Przykładem jest wyobrażający samego Pana Dawid, który trařa kamieniem w Goliata, czyli szatana (Forstner 1990).

 

W jeszcze innym ujęciu, kamień – mocny i trwały – mógł służyć do uwiecznienia tekstów wielkiej wagi. To dlatego Mojżesz wyrył przykazania Boże na kamiennych tablicach, by przetrwały wieki, chociaż w Nowym Testamencie św. Paweł przeciwstawia im żywe tablice serca, które lepiej niż kamień zachowują słowo Boże (2 Kor 3,3). Kamieniami zamykano również groby, jak grób Łazarza (J 11), a potem samego Chrystusa (Mk 15,46). Wielki kamień odrzucony z grobu Zbawiciela symbolizuje ciężar grzechów, którymi obarczona jest ludzkość (Forstner 1990).

 

Według biblistów kamienie szlachetne symbolizują natomiast mądrość Bożą, ale także to wszystko, co ma dużą wartość. Również Ojcowie Kościoła podkreślają, iż nie wystarczy być żywym kamieniem w świątyni Chrystusa, lecz dzięki czystości wiary i świętości życia trzeba dążyć do bycia kamieniem szlachetnym (Forstner 1990).

 

W tradycji biblijnej nazwy kamieni szlachetnych pojawiają się, już w sensie symbolicznym, jako szaty pierwszych rodziców, przed ich wygnaniem z raju. W Księdze Proroka Ezechiela czytamy:

     Synu człowieczy (…) mieszkałeś w Edenie, ogrodzie

     szařr, karbunkuł, szmaragd. (Ez 28,12-13)

     Także w Starym Testamencie 12 kamieni szlachetnych złożyło sie na pektorał (napierśnik) arcykapłana żydowskiego:

     Umieścisz w nim cztery rzędy drogich kamieni;

     (…) według dwunastu pokoleń. (Wj 28,17-21).

Niektórzy łączyli cnoty Boskie i ludzkie z kamieniem, w zależności od jego barwy. I tak:

Dwanaście kamieni szlachetnych łączono również z poszczególnymi imionami Boga, których było 12, a każde z nich mówiło o innych cnotach Stwórcy (Wójcik, 1997):

W Biblii przypisywano też nazwy kamieni kolejnym rodom Izraela (Wójcik, 1997). I tak:

W kościele św. Anny przypisano nazwy kamieni apostołom, nawiązując do 12 warstw Świętego Miasta ukazanego w Apokalipsie, według następującej kolejności:

     Kolejność taką ustalono na podstawie atrybutów apostołów, którymi są (vide Maślińska-Nowak 1971):

     Nie zgadza się ona z kolejnością Składu Apostolskiego, a częściowo tylko pokrywa się z kolejnością wezwań Litanii do Wszystkich Świętych (Maślińska-Nowak 1971). W przypadku św. Mateusza i św. Jakuba Młodszego, którzy mają podobne atrybuty (halabarda), Kobielus (1987) podaje odwrotną symbolikę kamienną, a mianowicie: sardiusz (krwawnik) – Mateusz; chryzopraz – Jakub Młodszy.

     Kobielus uważa, iż łączenie apostołów z określonymi nazwami kamieni jest dziełem egzegetów oraz ilustratorów średniowiecznych komentarzy Apokalipsy, a tradycje te przejęły czasy nowożytne. Według słynnego egzegety Korneliusza a Lapide – kompilatora z przełomu XVI i XVII wieku – kolejności minerałów według Apokalipsy odpowiada inna kolejność apostołów:

     Kolejność podana przez Korneliusza jest zgodna z kolejnością przypisywania apostołom kolejnych prawd wiary zawartych w Składzie Apostolskim według tradycji chrześcijańskiej. Tak np. Piotrowi odpowiada: „Wierzę w jednego Boga, Ojca wszechmogącego, Stworzyciela nieba i ziemi”, a Andrzejowi: „w Jezusa Chrystusa, Syna Jego jedynego, Pana naszego” (Kobielus 1987).

     Jednakże kolejność przypisywania nie była wśród egzegetów i ikonografów jednolita, stąd podana przez Korneliusza, nie zgadza się z kolejnością odczytaną na kolumnach w kościele św. Anny. Również porządek kamieni w Apokalipsie nie jest zgodny z powołaniem apostołów przez Chrystusa, przytoczonym w Ewangelii według Mateusza (Mt 10,2-4).

     Spróbujmy powiązać imiona apostołów, ich atrybuty i cechy osobowości, z charakterystyką samych kamieni szlachetnych i ozdobnych użytych w omawianej symbolice religijnej.

 

 

Jaspis to drobnoziarnista, zbita skała krzemionkowa zbudowana głównie z chalcedonu wykształconego w postaci włóknistej lub sferolitycznej. Zawiera domieszki tlenku żelaza, a także glinu i wapnia. Barwa jaspisów jest zmienna, niekiedy pasiasta lub plamista.

 

Pierwszą klasyfikację tych skał przedstawił w 1920 roku rosyjski geochemik i mineralog A.E. Fersman. Jest wciąż aktualna. Wyróżnia sześć odmian dekoracyjnych jaspisów (Heflik, Natkaniec-Nowak 1996):

Najpowszechniejsze są odmiany jednorodne, stanowiące osadowo-metamorřczną formację jaspisową. Jako kamień dekoracyjny cenione są jaspisy smugowane i wstęgowe. Odmiany plamiste i pstre tworzą bogatą różnorodność rozmieszczenia barw, a najciekawsze są tzw. jaspisy pejzażowe.

 

Za dawnych czasów jaspis uważany był za kamień „cza-rodziejski”. Służył do wróżb, wyrobu talizmanów i amuletów, chronił od chorób. Ceniono go zwłaszcza jako kamień płodności (Forstner 1990). Pomagał rycerzom i wojownikom jako niezawodny ratunek przed śmiertelnym upływem krwi. Pliniusz Starszy uważał go za kamień zwycięstwa i zalecał jaspis tym, którzy sprawują władzę. Miał pomagać w panowaniu nad sobą i przezwyciężaniu własnych słabości (Heflik 1980). Przypisywano mu również moc użyczania daru krasomówstwa.

 

Piotr, pierwotnie nazywany Szymonem, pochodził z Galilei, z Betsaidy. Zajmował się rybołówstwem. Jezus powołał go na swojego ucznia, nadając mu imię Kefa (Skała). Był najważniejszym uczniem Chrystusa. Zajmował uprzywilejowane miejsce wśród uczniów i często występował w ich imieniu (Langkammer, 1995). Ewangelie nie ukrywają też słabości św. Piotra, a mianowicie, iż zaparł się Chrystusa. Po Zmartwychwstaniu kierował pragminą jerozolimską, odbywał podróże misyjne. Ostatni okres życia spędził w Rzymie, gdzie poniósł śmierć męczeńską. Nad jego grobem wznosi się Bazylika św. Piotra.

 

Przypisanie Piotrowi jaspisu, kamienia zalecanego sprawującym władzę, może tłumaczyć nakaz Chrystusa: „Paś owieczki moje!” (J 21, 16). Tym samym Piotr miał władzę nad całym Kościołem. Podaje to tekst Ewangelii św. Mateusza: „Ty jesteś Piotr czyli Skała i na tej Skale zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne go nie przemogą. I tobie dam klucze królestwa niebieskiego” (Mt 16, 18-19). A samo imię Piotr (gr. petros, hebr. kefa) znaczy skała. Co ciekawe, iż Piotrowi – Skale został przypisany jaspis, który jako jedyny spośród dwunastu kamieni, w odróżnieniu od pozostałych – minerałów, jest właśnie skałą.

 

Szafir to barwna odmiana korundu (Al2O3). To minerał bardzo twardy (9 w skali Mohsa), z powodzeniem może zastępować diament. Również temperatura topienia korundu jest bardzo wysoka (2000-2050°C), znalazł więc zastosowanie w produkcji materiałów ogniotrwałych. Inną cechą wartą podkreślenia jest duża gęstość (około 4,00 g/cm3). Wymienione właściwości szařru wydają się istotne w kontekście prowadzonych tutaj rozważań.

 

Rozmieszczenie barw w szlachetnych odmianach korundu (szařr, rubin) nie zawsze jest równomierne. Zdarzają się smugi i pasy w różnych odcieniach barw podstawowych. To również należałoby uwzględnić, chociażby w odniesieniu do cech osobowych tego apostoła Szařr był ulubionym kamieniem Wschodu, czczonym jako symbol zaklętej mądrości i skarbnica wszelakiej wiedzy. Miał leczyć rozmaite choroby, był magicznym kamieniem czarnoksiężników, chronił przed nędzą. Noszony w formie wisiorka na piersiach pozwalał zachować siły i czerstwość na długie lata. Miał również dawać czystość myśli, polot, intuicję, bezinteresowność, wytrwałość i pogodę ducha. Z tego powodu był szczególnym talizmanem mędrców i największym przyjacielem zakochanych. W astrologii – jako kamień Jowisza – nazywany jest Fortuna major, czyli wielkie szczęście (Karen 1991). Szařr uchodził także za kamień święty, szczególnie miły bogom. Stąd też był klejnotem wysokich dostojników kościelnych, a także królów (Krzywobłocka, Krzywobłocka 1979). Z czasem stał się ulubionym klejnotem wszystkich dożów weneckich, którzy tym właśnie kamieniem zaślubiali morze. W tradycji chrześcijańskiej szařr był symbolem tych, których umysł był zwrócony ku rzeczom niebieskim, a wyróżniał ich podniosły duch, doskonałe życie oraz gorliwość w zabieganiu o chwałę Bożą (Forstner 1990).

 

Nic też dziwnego, że ten niezwykły kamień przypisano Pawłowi, który obok św. Piotra, odegrał główną rolę w początkowych dziejach Kościoła. W kalendarzu liturgicznym połączono imiona obu tych „Ojców Kościoła”, poświęcając im wspólne święto 29 czerwca. Misja, jaka przypadła Pawłowi, wymagała siły i hartu ducha, odwagi i wytrwałości w dążeniu do celu. Ale takie właśnie cechy osobowe miał ten niestrudzony apostoł, chociaż początkowo uchodził za zagorzałego przeciwnika Chrystusa. Św. Paweł urodził się w Tarsie, w rodzinie faryzeuszy z pokolenia Beniamina. Nosił imię Szaweł. Jego rodzina miała obywatelstwo rzymskie. Pierwsze nauki pobierał w Tarsie, następnie studiował prawo w Jerozolimie. Był gorącym zwolennikiem judaizmu. W drodze do Damaszku, gdzie miał uwięzić „nieposłusznych” chrześcijan, nawrócił się, gdy ujrzał zmartwychwstałego Chrystusa. Przyjął chrzest i po pobycie na pustyni rozpoczął głoszenie nauki Chrystusa w synagogach Damaszku, potem w Jerozolimie i Tarsie. Odbył trzy podróże misyjne, zakładając Kościoły wśród pogan. Okazał się głębokim myślicielem religijnym, mającym trwały i budujący wpływ na rozwijające się chrześcijaństwo (Hoever 1991). Dwukrotnie aresztowany, został skazany i ścięty w Rzymie (Langkammer 1995).

 

Chalcedon jest skrytokrystaliczną, przeświecającą odmianą SiO2. Tworzy najczęściej skupienia nerkowate, groniaste, naciekowe lub warstwowe. Barwa chalcedonu jest zmienna i niejednorodna, przyjmuje formy smugowe lub warstwowe. Związane jest to ze znaczną porowatością tego minerału, a co za tym idzie, zdolnością sorbowania różnych domieszek mineralnych. Do barwnych odmian chalcedonu należą: czerwony karneol, brunatny sard, zielony chryzopraz, ciemnozielony z czerwonymi plamkami heliotrop oraz różnobarwne onyksy i agaty (Heflik, Natkaniec-Nowak 1996).

 

Spośród wymienionych odmian barwnych chalcedonu w symbolice religijnej przypuszczalnie istotną rolę mógłby odegrać karneol. Tej czerwonej odmianie chalcedonu w starożytnej Grecji i Rzymie przypisywano moc tamowania upływu krwi. Podobnie jak krwawnik (hematyt), kamień ten był symbolem krwi Chrystusa, a także ořarnej i oddanej miłości. Jego barwę przyrównywano do ognia, w znaczeniu przenośnym także ognia miłości ludzkiej (Forstner 1990).

 

Andrzej był rybakiem z Betsaidy. Był bratem św. Piotra i uczniem św. Jana Chrzciciela. Głosił Ewangelię na wybrzeżach Azji Mniejszej, gdzie poniósł śmierć męczeńską przez ukrzyżowanie na krzyżu w kształcie litery X (tzw. krzyż św. Andrzeja). Umierał, wisząc głową w dół, ponieważ uważał się za niegodnego śmierci, jaką poniósł Chrystus.

 

Połączenie chalcedonu (karneolu) ze św. Andrzejem ma głęboką wymowę. Apostoł ten został powołany jako pierwszy. Należał do grupy zaufanych uczniów Jezusa. Ta symbolika miała zapewne wskazywać na jego miłość i oddanie Chrystusowi, co znalazło w końcu wyraz w męczeńskiej śmierci.

 

Św. Andrzej jest uznawany za patrona małżeństw, orędownika w sprawach matrymonialnych i w wypraszaniu potomstwa. Można więc uważać go również za patrona miłości ludzkiej (Fros, Sowa 1997).

 

Szmaragd jest szlachetną (zieloną) odmianą berylu. Barwę zawdzięcza obecnym w strukturze domieszkom tlenków chromu, wanadu, a także żelaza. Jego twardość osiąga 7,5-8 w skali Mohsa. Minerał ten wyróżnia się spośród wszystkich kamieni szlachetnych najliczniejszym i najbardziej zróżnicowanym zespołem inkluzji.

 

W tradycji ezoterycznej szmaragd był postrzegany wielorako. Przypuszczalnie miały na to wpływ wymienione wyżej właściwości tego kamienia, jego niepowtarzalność i niejednorodność. Z jednej strony zielona barwa miała kojące działanie, wpływając dodatnio na psychikę i rozwój duchowy człowieka. Z drugiej strony szmaragd uznawany był w średniowiecznej Europie za kamień diabelski, przesycony nienawiścią, przynoszący nieszczęście i zgubę. Miał również być lekarstwem na opętanie i epilepsję, jako choroby diabelskiego pochodzenia. Ale też użyczał daru wymowy i pomnażał wszelką majętność. Uważany był też za kamień miłości, cierpienia, piękna i prób życiowych (Karen 1991). Niektórzy uważali, że chroni tych, którzy mają czyste sumienie i umysł nastawiony na rzeczy wzniosłe. Dla innych był symbolem dziewictwa. Uznawano go również za symbol łaski i miłosierdzia Bożego – biblijna nazwa szmaragdu barequet oznacza „rzucać ogień, błyszczeć” (Forstner 1990).

 

Jakub Starszy był rybakiem z Betsaidy, starszym bratem Jana Ewangelisty. Był pierwszym apostołem męczennikiem, dlatego też wierni modlący się o umocnienie swojej wiary proszą o wstawiennictwo u Boga tego właśnie świętego (Hoever 1991). Jakubowi Starszemu i Janowi Jezus nadał przydomek „synowie gromu”, ponieważ znani byli ze swej porywczości. Jakub Starszy był „prawdziwym Barequet” – rzucającym iskry, ogień. Zamierzał na przykład zemścić się na Samarytanach gromami z nieba, ponieważ nie chcieli oni przyjąć Chrystusa w gościnę (Łk 9,51-56). Wytłumaczenia symboliki można dopatrywać się również w znaczeniu imienia Jakub – co z hebrajskiego znaczy: „Bóg chroni”. Noszenie szmaragdu, podobnie jak imienia Jakub, chroniło przed wszelkim złem.

 

Terminem sardoniks określa się pewnego rodzaju agat, złożoną odmianę chalcedonu. Ma ona charakterystyczne zabarwienie, z występującymi naprzemianlegle strefami barwy brunatnej i białej (sard – odmiana brunatna i onyks – pasiasty, najczęściej biało-czarny). Ten typ chalcedonu spotyka się stosunkowo rzadko.

 

Agat zalecany był mówcom, adwokatom i politykom, gdyż jego posiadanie miało poprawiać dar wymowy. Zapewniał też szczęście rodzinne, a noszącym go kobietom niósł radość i zdrowie. Jednakże amulety z agatu są przede wszystkim uważane za kamienie szczęścia dla wszystkich noszących imię Jan, których patronem jest św. Jan Chrzciciel (Karen 1991).

 

Jan był rybakiem z Galilei. Jemu oraz jego bratu Jakubowi Starszemu Jezus nadał przydomek „synowie gromu”. Razem z Piotrem należeli do uprzywilejowanej trójki uczniów, będących świadkami wskrzeszenia córki Jaira (Mk 5,37), przemienienia Jezusa (Mk 9,2) i cierpień Jezusa w Ogrójcu (Mk 14,33). Ponadto Jan występuje jako „uczeń umiłowany” przy Ostatniej Wieczerzy, pod krzyżem umierającego Chrystusa oraz przy pustym grobie. Jest autorem Ewangelii, Apokalipsy i trzech listów. Został cudownie uratowany z kotła, w którym chciano go spalić podczas prześladowań (Janicka-Krzywda, 1987) oraz przed otruciem (stąd atrybut – kielich z wężem).

 

Sardoniks przypisano św. Janowi, prawdopodobnie ze względu na noszone przez niego imię. Ewangelię tego apostoła uważa się za najwierniejszą w przekazie i treści. Można więc dopatrywać się związku między sardoniksem – wpływającym pozytywnie na dar wymowy – a św. Janem, który w tak piękny sposób opisuje dzieje Chrystusa w Ewangelii, iż zasłużył na miano najwznioślejszego Ewangelisty. Jego atrybutem jest orzeł (Janicka-Krzywda 1987).

 

Krwawnik to zbita, nieprzezroczysta do przeświecającej odmiana hematytu (Fe2O3) o barwie purpurowoczerwonej. To minerał o stosunkowo dużej twardości (5,5-6,5 w skali Mohsa) i bardzo dużej gęstości (4,95-5,16 g/cm3) (vide HeRik, Natkaniec-Nowak 1996).

 

Podobnie jak karneol, krwawnik był symbolem krwi Chrystusa i ořarnej miłości. Jego nazwa pochodzi z greckiego haima – krew. Odznacza się rysą brunatnoczerwoną, barwi wodę, a także skały, w których występuje, na kolor czerwony. Kamień ten doskonale się graweruje, dlatego używany był do wyrobu gemm – amuletów rycerzy i wojowników. Był również lubiany przez mędrców i řlozofów. Uważano go za kamień szczęścia, pozwalający zarówno zwyciężać na polu walki, jak i znosić trudne sytuacje życiowe.

 

Krwawnik ma także zdumiewające właściwości – podczas obróbki szliřerskiej „krwawi”, a „zraniony” staje się podobny do zranionego człowieka. I w tym podobieństwie zapewne „kryje się tajemnica, zbliżająca do siebie owe dwa różne światy – żywego organizmu i skamieniałego kryształu” (Karen 1991).

 

Jakub Młodszy był bratem św. Judy Tadeusza. Byli bliskimi krewnymi Chrystusa, stąd obu nazywano „braćmi Pana”. Tradycja mówi, iż św. Jakub był pierwszym biskupem Jerozolimy i uczestniczył w soborze jerozolimskim. Został umęczony za wiarę, pomimo iż Żydzi bardzo go szanowali, nazywając „Jakubem sprawiedliwym” (Hoever 1991). Przypisanie Jakubowi Młodszemu „krwawiącego” kamienia można tłumaczyć tym, iż apostoł ten zginął strącony z muru okalającego świątynię i ukamienowany – cierpiał przez kamień i na pewno krwawił.

 

Chryzolit jest odmianą oliwinu o barwie zielonej. Jest to minerał o stosunkowo dużej twardości (6,5-7 w skali Mohsa) i gęstości (3,27-3,37 g/cm3).

 

Chryzolit był uważany za kamień dyplomatów i nauczycieli. Miał nastawiać pokojowo do świata i jego problemów oraz skłaniać do rozmyślań řlozořcznych. Miał zapewniać mądrość i odpędzać szaleństwo (Krzywobłocka, Krzywobłocka 1979). Jako kamień o zielonej barwie symbolizował nadzieję oraz tajemnicę Bożego miłosierdzia. Według ezoteryków jest zapowiedzią życia, które wyda dobry owoc (Forstner 1990).

 

Św. Tomasz był gorliwym, ale o gwałtownym usposobieniu uczniem Chrystusa. Jego wiara nie była ślepa. Jako realista nie uwierzył w Zmartwychwstanie, aż na własne oczy nie ujrzał Pana. Z tego powodu zyskał sobie przydomek „niewierny”. Gdy ujrzał rany Chrystusa, wyznał publicznie swoją wiarę: „Pan mój i Bóg mój” (J 20,24-28). Według podań św. Tomasz głosił Ewangelię wśród Partów, Medów i Persów, a także w południowych Indiach i to z tak dużym powodzeniem, iż miejscową ludność nazwano „chrześcijanami św. Tomasza” (Hoever 1991). Możliwe, iż dlatego właśnie jemu przypisano chryzolit – kamień dyplomatów i nauczycieli.

 

Beryl to nazwa ogólna grupy minerałów, będących krzemianami pierścieniowymi berylu i glinu (Al2Be3 [Si6O18]). Do jego szlachetnych odmian należą: ciemnozielony szmaragd, niebieski akwamaryn, żółty heliodor, czerwonoróżowy morganit i bezbarwny goshenit. Minerały te krystalizują w postaci czystych, idiomorřcznych kryształów, osiągając niekiedy ogromne rozmiary. Beryle są minerałami odpornymi na działanie czynników chemicznych i nie rozpuszczają się w żadnym kwasie. Odznaczają się bardzo wysoką twardością (7,5-8 w skali Mohsa), ale za to stosunkowo niską gęstością (2,65-2,75 g/cm3).

 

Beryl jest kamieniem „miłym Bogu i ludziom”. Zielona barwa wpływa kojąco, wzmacnia nerwy i łagodzi podrażnienia. Przezroczysty goshenit symbolizuje chrześcijanina natchnionego przez Chrystusa (Krzywobłocka, Krzywobłocka 1979).

 

Św. Filip pochodził z Betsaidy. Jak podają źródła, został ukamienowany i ukrzyżowany. Może ze względu na podwójne męczeństwo przypisano mu beryl – symbol szczególnej pomocy i opieki Bożej. A może dlatego, iż jako człowiek żonaty oraz ojciec trzech córek, potrzebował szczególnej łaski, aby porzucić wszystko i pójść za Chrystusem. By stać się tak gorliwym wyznawcą Jego nauki, św. Filip musiał głęboko ufać Bogu i być otwartym na łaski płynące z niebios. Był niczym beryl – odporny na pokusy i skłonny rzucić uciechy ziemskiego życia, by w całości poświęcić się swojej misji.

 

Topaz jest minerałem należącym do grupy krzemianów wyspowych, o wzorze chemicznym Al2[(F,OH)2/SiO4]. Najczęściej kojarzony jest z kamieniem o barwie żółtej, chociaż może być bezbarwny, szary, niebieski, różowy, a także lekko zielony. W kryształach topazu występują często kuliste inkluzje gazowe wypełnione CO2 oraz wrostki stałe, m.in. kryształy fluorytu. Cechuje go wysoka twardość (8 w skali Mohsa) i gęstość około 3,5 g/cm3. Doskonała łupliwość i stosunkowo duża przezroczystość to cechy topazu warte podkreślenia.

 

Szczególnie wysoko ceniono topazy żółte (tzw. szlachetne). Na Wschodzie kolor żółty był barwą świętą. Zaklęta w nim magiczna moc i siła przezwyciężała wszelkie zło panujące na Ziemi. Kamień ten symbolizował mądrość, intelekt i dojrzałość psychiczną. Starożytni wierzyli, że topaz w cudowny sposób wpływa na koncentrację myśli, słowom daje siłę wyrazu i przekonywania, dlatego zalecany był trybunom, adwokatom i pisarzom (Karen 1991). Kamień ten sprawiał, że zawiłe problemy natury duchowej stawały się proste i jasne. Był symbolem silnych, niezwyciężonych dusz, które dzielnie opierały się wszelkim przeciwnościom (Forstner 1990).

 

Św. Bartłomiej utożsamiany jest często z Natanaelem z Kany Galilejskiej. Był prawdopodobnie tym oblubieńcem, na którego weselu Chrystus uczynił pierwszy cud, zamieniając wodę w wino. Według pisarzy starożytnych św. Bartłomiej głosił Ewangelię w najbardziej barbarzyńskich krajach Wschodu (Hoever 1991). Poniósł śmierć okrutną, przez obdarcie ze skóry.

 

Bartłomiejowi przypisano topaz – kamień pomagający rozwikłać trudne prawdy duchowe oraz będący symbolem niezwyciężonych dusz. Ponadto można dopatrywać się słuszności tej kamiennej symboliki w nawiązaniu do misji św. Bartłomieja w krajach barbarzyńskich. Topaz miał bowiem pomagać w pokonywaniu trudności, a mówiącemu przydawać koncentracji i umiejętności przekonywania.

 

Chryzopraz jest zieloną odmianą chalcedonu i stanowi jego najszlachetniejszą odmianę. Jego barwa wywołana jest związkami niklu obecnymi w formie domieszek pozastrukturalnych. Może przyjmować różne odcienie i różny stopień nasycenia barwy podstawowej. Jest to kamień cenny, bowiem w przyrodzie występuje rzadko, tworząc formy żyłowe, gniazdowe lub płytowe.

 

Niewątpliwie ten zielony kamień miał działać kojąco, uspakajać i wpływać na błogi, spokojny sen. Jego barwa, podobnie jak chryzolitu, symbolizowała nadzieję oraz tajemnicę Bożego miłosierdzia.

 

Mateusz (Lewi) był celnikiem z Kafarnaum, traktowanym ze wzgardą i niechęcią przez faryzeuszy. Dostąpił najwyższej łaski, bo gościł w swoim domu Zbawiciela. Życzliwość Jezusa, który nie oceniał ludzi według utartych schematów, skłoniła go do pójścia za Nim. Został autorem pierwszej Ewangelii dla Żydów. Przypisanie Mateuszowi chryzoprazu można tłumaczyć rozbudzoną przez Chrystusa w jego sercu nadzieją na odnalezienie Prawdy oraz jego ufnością w Boże miłosierdzie – z celnika stał się Ewangelistą.

 

Hiacynt to odmiana cyrkonu o barwie żółtawoczerwonej lub pomarańczowej. Jest minerałem z grupy krzemianów wyspowych (ZrSiO4). W jego strukturze cyrkon bywa zastępowany hafnem, a jon krzemianowy [SiO2]4- fosforanowym [PO4]3-. Często występują w nim domieszki żelaza oraz pierwiastków ziem rzadkich. Jego twardość waha się od 6,5 do 7,5 w skali Mohsa. Również gęstość zmienia się w szerokich granicach, od 3,90 do 4,71 g/cm3. Jest to kamień o dużych walorach dekoracyjnych, co wynika ze specjalnych cech optycznych, o wysokich współczynnikach załamania światła: 2,015-1,960 oraz wysokiej dyspersji 0,039. Tym samym pojawia się w nim silny „ogień”, dzięki czemu kamień może spełniać rolę naturalnej imitacji diamentu.

 

Hiacynt uważany był dawniej za talizman zapewniający spokój i harmonię życia rodzinnego. Chronił również przed chciwością i nienawiścią nieprzyjaciół a także przed wszelakim niebezpieczeństwem. Pomagał w zdobywaniu wiedzy oraz bogactw.

 

Szymon to apostoł z przydomkiem „gorliwy”, odzwierciedlającym jego charakter. Był człowiekiem pełnym zapału, aktywnym. Prawdopodobnie należał do tzw. zelotów, czyli grupy żydowskich fanatyków, usiłujących za wszelką cenę uwolnić kraj spod panowania Rzymian (Bosak 1996). Wielokrotnie narażał swoje życie. Prawdopodobnie właśnie dlatego przypisano mu hiacynt – kamień chroniący przed każdym niebezpieczeństwem.

 

Ametyst jest odmianą kwarcu o pięknym řoletowym zabarwieniu. Jego barwa związana jest z obecnością w strukturze jonów żelaza (Fe2+ oraz Fe3+), przy czym najwyższy stopień jej nasycenia pojawia się zawsze na końcu piramidy heksagonalnej. Ametyst rzadko wykazuje jednorodność barwy, najczęściej obserwuje się przejścia: kwarc mleczny (biały) – ametyst, ametyst – morion lub nawet kwarc mleczny – kryształ górski – ametyst – morion (Heflik, Natkaniec-Nowak 1996).

 

Od wieków ametyst był symbolem władzy i dostojeństwa. Jego kolor dominował na szatach dostojników Kościoła. Oznaczał pokutę i pracę nad doskonaleniem duszy. Kamień ten obdarzał posiadających go odwagą, intuicją oraz zdolnością koncentracji. Uznawany był też za kamień sakralny, wyrażający posłannictwo nadziei i zwycięstwo dobra. Był symbolem czystości duchowej. Jego řoletowa barwa symbolizowała ponadto gotowość przyjęcia śmierci męczeńskiej (Forstner 1990).

 

Św. Tadeusz (a dokładnie Juda z przydomkiem Tadeusz, co z aramejskiego znaczyło „odważny”), był bliskim krewnym Jezusa (Bosak 1996). Apostoł ten ma jako atrybut maczugę wskazującą na wyjątkowe jego męstwo. Przypisuje mu się również inny atrybut – mandylion, czyli wizerunek Chrystusa. Związane jest to z legendą. Abgar V, król Edessy, wysłał poselstwo do Jezusa z prośbą o uzdrowienie. Poseł namalował portret Zbawiciela – obraz uzdrowił króla. Później Tadeusz ochrzcił króla i otrzymał od niego ten cudowny obraz.

 

Apostoł ten jest przykładem wiernego, oddanego przyjaciela, człowieka gotowego do pokuty i pracy w celu własnego doskonalenia i osiągnięcia czystości duchowej. W niektórych krajach szerzy się kult św. Judy Tadeusza jako patrona w sprawach beznadziejnych (Hoever 1991). Możliwe, że dlatego przypisano mu ametyst – symbol nadziei i zwycięstwa dobra. <

 

 

Literatura

Biblia Tysiąclecia. Wyd. IV. Wydawnictwo Pallottinum, Poznań 1996.

Encyklopedia Popularna. PWN, Warszawa 1995.

Bieniarzówna J., Małecki J. 1984: Kraków w wiekach XVI – XVIII.

Wyd. Literackie, Kraków.

Bochniak A., Samek J. 1971: Zarys przestrzennego rozwoju miasta.

W: Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. 4. Miasto Kraków.

Cz. 2. Kościoły i klasztory Śródmieścia. Warszawa.

Bosak P. 1996: Postacie Nowego Testamentu. Słownik – konkordancja. Wyd. Bernardinum.

Forstner D. 1990: Świat symboliki chrześcijańskiej. Wyd. Pax,

Warszawa.

Fros H., Sowa F.: 1997: Księga imion i świętych. Wyd. WAM, Kraków.

Gomoliszewski J. 1957: Kościół św. Anny w Krakowie. Dokumentacja geodezyjno-inwentaryzacyjna. PPWK, Warszawa.

HeRik W. 1980: Kamienie ozdobne Polski. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa.

HeRik W., Natkaniec-Nowak L. 1996: Gemmologia czyli nauka o kamieniach szlachetnych i ozdobnych. Wyd. Antykwa, Kraków.

Hoever H. 1991: Żywoty Świętych Pańskich. Warmińskie

Wyd. Diecezjalne, Olsztyn.

Janicka-Krzywda U. 1987: Atrybut – patron – symbol, czyli co o świętych i błogosławionych powinien wiedzieć przewodnik. Kraków.

Karen K. 1991: Kamienie życia, czyli w magicznym kręgu klejnotów. Agencja Wyd. Punkt, Warszawa.

Kobielus S. 1987: Idea niebiańskiej Jerozolimy w dekoracji

monumentalnej kościoła św. Anny w Krakowie. „Rocznik Krakowski” 53.

Krzywobłocka B., Krzywobłocka R. 1979: Magia klejnotów.

LSW, Warszawa.

Langkammer H. 1995: Mały słownik biblijny. Wyd. Św. Antoniego,

Wrocław.

Małkowska-Holcer T. 1971: Kościół kolegiacki p. w. św. Anny.

W: Katalog zabytków sztuki w Polsce. T. 4. Miasto Kraków.

Cz. 2. Kościoły i klasztory Śródmieścia. Warszawa.

Maślińska-Nowak Z. 1971: Literackie źródła dekoracji kościoła św. Anny w Krakowie. „Rocznik Krakowski” 42.

Samek J. 2000: Uniwersytecka Kolegiata św. Anny w Krakowie. Kraków.

Wójcik W. 1997: Kamienie szlachetne i ozdobne. Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.

[ drukuj ]