 Powierzchnia sal wystawowych obejmuje około 1000 m2. Wnętrza muzealne zaprojektowała grupa artystów plastyków z Petersburga pod kierownictwem Henryka Chazackiego. Muzealną ekspozycję można podzielić na dwie równorzędne części: przyrodniczą i artystyczno-historyczną.
Dzięki bliskości najzasobniejszych w świecie "palmnikeńskich" złóż bursztynu, kaliningradzkie muzeum zdołało zgromadzić kolekcję naturalnych okazów bursztynu bałtyckiego, zróżnicowanych pod względem masy, formy, koloru i stopnia przejrzystości, bryłek z inkluzjami roślinnymi i zwierzęcymi oraz innych żywic kopalnych (towarzyszących bursztynowi bałtyckiemu w złożach i pochodzących z innych części świata). W dziale artystyczno-historycznym zgromadzone są ozdoby i przedmioty użytkowe od neolitu do czasów współczesnych. Obecnie Muzeum Bursztynu posiada ponad 6000 eksponatów.
Gromadzenie kolekcji bursztynu Kolekcja przyszłego muzeum zaczęła powstawać na długo przed jego otwarciem. Pierwsze eksponaty pozyskali pracownicy Kaliningradzkiego Muzeum Okręgowego już w roku 1950. W muzeum tym bursztyn był eksponowany we wspólnym dziale "Przyroda" obok innych bogactw naturalnych, a wyroby Kombinatu Bursztynowego wchodziły w skład prezentacji dorobku przemysłowego okręgu kaliningradzkiego ZSRR.
W latach 50. i 60. ubiegłego wieku zbiory bursztynu w Muzeum Okręgowym powiększały się stale, lecz dość przypadkowo, bez planu. Okazy napływające w tym czasie miały różny charakter. Były to wielkie, unikatowe bryły bursztynu, bryłki z inkluzjami flory i fauny, próbki bursztynu prasowanego, wyroby jubilerskie, a najwięcej drobnego bursztynu, nieprzedstawiającego większej wartości. Najczęściej muzeum uzyskiwało je jako dary Kombinatu Bursztynowego w Jantarnym, a w pewnej części od osób prywatnych. Czasem zdarzały się dary w postaci wyrobów gotowych od mieszkańców okręgu i miejscowych organizacji. Na przykład w 1952 r. okręgowy komitet KPZR przekazał muzeum wielką kolekcję zgromadzonych wcześniej wyrobów i okazów bursztynowych. Była wśród nich bryła o masie ponad 1 kg.
W latach 50. do zbiorów muzealnych trafiło nieco ponad 650 obiektów. Około 1/3 z nich stanowiły wyroby Kombinatu Bursztynowego: broszki w kształcie owadów, owoców i liści z bursztynu prasowanego lub podbarwianego, naszyjniki, kolie, różańce i wisiory w mosiężnych oprawach. W tym czasie Kombinat produkował wiele przedmiotów pamiątkarskich, głównie z bursztynu prasowanego - figurki zwierząt, grawerowane pejzaże, żaglówki, warcaby i szachy, a ponadto guziki, odznaki, szpilki do kapeluszy itp. Znaczna ich część była produkowana według wzorów przedwojennej Staatliche Bernstein-Manufaktur Königsberg (1926-1945). W tym czasie do zbiorów muzealnych trafiło najwięcej wyrobów i półfabrykatów z bursztynu prasowanego.
W latach 60. Muzeum Okręgowe uzyskało z Kombinatu dwa razy więcej ozdób i wyrobów pamiątkarskich niż w poprzedniej dekadzie, bowiem asortyment wyrobów w tym okresie znacznie się wzbogacił. Wyraźnie zmieniły się inspiracje stylowe wzornictwa, dawały się już w nich odczuć lokalne, bałtyjskie tradycje artystycznej obróbki bursztynu. Podstawowym zadaniem projektantów stawało się ujawnienie naturalnej urody bursztynu. Cechą charakterystyczną wyrobów z tego okresu jest częste stosowanie w nich surowego bursztynu lub sposób obróbki pozwalający zachować naturalne formy i - obok fragmentów polerowanych - fakturę chropowatego podkorza i nietkniętych nacieków żywicy. Bursztyn z powodzeniem łączono z lekkimi i podatnymi na obróbkę materiałami, na przykład z drewnem lub pestkami owoców, co pozwalało na ukazanie związków z przyrodą i człowiekiem jako istotnym elementem środowiska przyrodniczego.
Pod koniec lat 60. rozpoczęły się w Muzeum Okręgowym planowe zakupy wzorów masowej produkcji jubilerskiej i galanteryjnej Kombinatu, a od czasu do czasu także próbek przetwórstwa chemicznego bursztynu.
Program gromadzenia bursztynowych zbiorów powstał w końcu lat 60., kiedy władze postanowiły wyodrębnić Muzeum Bursztynu. Zadanie to od początku realizowała Swietłana Gulajewa, do dziś kierująca tą placówką. Zdołała ona nawiązać bliskie kontakty z odpowiednimi oddziałami Akademii Nauk ZSRR, w tym z Wszechzwiązkowym Instytutem Naftowo-Geologicznym w Leningradzie oraz Instytutem Paleontologicznym w Moskwie. Ogromną pomocą służył znakomity rosyjski uczony Światosław Sawkiewicz.
 
W latach 70. i 80. zgromadzono eksponaty stanowiące osnowę kolekcji Muzeum Bursztynu. Są to przede wszystkim unikatowe twory natury, duże, dobrze zachowane bryły o masie ponad 500 g. Obecnie brył takich posiadamy 45, a wśród nich okaz o masie 4280 g, przekazany przez Kombinat w 1979 r. po długich staraniach i wielu konferencjach na szczeblu ministerstw i urzędów centralnych. W wyniku tychże starań Muzeum Bursztynu uzyskało również wielkogabarytowe wyroby Kombinatu z przełomu lat 50. i 60.: szkatułę "Przyjaźń Narodów", wazę "Obfitość" wysokości 1 m, wazę "Stulecie" i inne prace charakterystyczne dla tej epoki. Najbardziej znanym eksponatem z tego zestawu był model atomowego lodołamacza "Lenin", wykonany przez najlepszych mistrzów Kombinatu i podarowany w 1960 r. prezydentowi USA D. Eisenhowerowi przez radziecką delegację goszczącą w Ameryce. Duże zainteresowanie zwiedzających budzi do dziś zegar "Epoka". Jest to pionowy pięciokąt, zbudowany z bursztynu naturalnego i prażonego, ustawiony na jasnym, bursztynowym postumencie. Zegar jest tłem dla rzeźbionych kompozycji figuralnych o treściach symbolicznych: górnik i kołchoźnica, czyli sojusz robotniczo-chłopski, lodołamacz kruszący lód, kombajn na pszenicznym polu. Dzieło pomyślane było jako "hymn o swobodnej pracy socjalistycznej".
Bursztyn z inkluzjami organicznymi
Ważnym składnikiem naszych zbiorów są bryłki bursztynu z inkluzjami. Inkluzje roślinne i zwierzęce w bursztynie nabywaliśmy początkowo od kolekcjonerów-amatorów. Do końca lat 60. trafiło do muzeum zaledwie 60 okazów. Najintensywniej kolekcja powiększała się w latach 70. i 80., choć wciąż nie jest zbyt liczna - 1162 okazy. Zagraniczne muzea i kolekcjonerzy z wielu krajów nagromadzili w tymże czasie wielokrotnie więcej okazów, choć nie mają pod bokiem źródła bursztynu - złóż na Sambii.
Kolekcja inkluzji zwierzęcych była starannie badana przez pracowników Instytutu Paleontologii Rosyjskiej Akademii Nauk: W. Żerichina, I. Sukaczową, A. Ponomarenkę i W. Kowalowa. Jak wszędzie dominują tu owady, z których ponad połowę stanowią dwuskrzydłe (Diptera): muchy, bedlinkowate (Mycetophilidae) i ochotkowate (Chironomidae). Dość często występują mrówki i chruściki (Trichoptera).
Najcenniejszą częścią kolekcji jest zbiór inkluzji roztoczy (Orbatidae) w liczbie 80 okazów wypreparowanych jako płytki osłonięte szkłem. Jest to niewielka część zbiorów Fritscha z Gołdapi, które w 1931 r. opisał profesor Max Sellnick z uniwersytetu królewieckiego. Pierwotnie zbiór ten liczył 400 okazów - losy większości są nieznane. Kolekcję roztoczy zakupiliśmy u osoby prywatnej, która oświadczyła, iż jej krewni pozyskali okazy od Niemców tuż po wojnie za bochenek chleba.
Wyjątkowo obficie występują w naszej kolekcji inkluzji organicznych fragmenty roślin, stanowiąc około 40% zbioru.
Żywice kopalne inne niż bursztyn bałtycki
Kolekcja tych żywic liczy niewiele ponad 200 okazów. W latach 70. ambasady radzieckie w Francji, Rumunii i Polsce otrzymały w darze żywice kopalne z tych krajów: kilka żywic francuskich oraz rumenit i gedanit.
Instytut Paleontologiczny w Moskwie i niedawno zmarły W. Żerichin przekazali naszemu muzeum mało znane żywice kopalne z 11 rejonów Federacji Rosyjskiej, w tym: z Okręgu Amurskiego, z Półwyspu Tajmyr, Jakucji, wyspy Sachalin, z wybrzeży arktycznych, zgromadzone przez ekspedycje Instytutu. Przekazano nam też żywice kopalne z dawnych republik radzieckich Armenii i Azerbejdżanu oraz sukcynit z Ukrainy i Białorusi. Ponadto posiadamy okazy rzadko występującego na Sambii stantienitu.
W okresie postsowieckim nawiązaliśmy kontakty z zagranicznymi badaczami bursztynu, dzięki czemu uzupełniliśmy kolekcję okazami z Japonii, Dominikany i Niemiec. Bursztyn bitterfeldzki (sukcynit) i żywice towarzyszące ze złóż saksońskich podarowali nam niemiecki badacz Günter Krumbiegel i Barbara Kosmowska-Ceranowicz z Muzeum Ziemi w Warszawie.
Bursztyn w dziełach sztuki XVII i XVIII wieku - rekonstrukcje i kopie
Największe trudności mieli pracownicy naszego muzeum z opracowaniem scenariusza ekspozycji i zgromadzeniem obiektów do działu "Bursztyn w sztuce XVII i XVIII wieku". Początkowo planowaliśmy zaprezentowanie jedynie zabytkowych dzieł wypożyczonych ze zbiorów Ermitażu, moskiewskiego Kremla i Pałacu Katarzyny w Carskim Siole, uzupełnionych barwnymi fotogramami. Po przedyskutowaniu wielu koncepcji w gronie muzeologów i leningradzkich artystów pod przewodnictwem Henryka Chazackiego postanowiono zrealizować projekt naruszający nieco standardy Karty Weneckiej, lecz zapewniający trwały skład kolekcji i możliwość wyrazistego przedstawienia widzom form artystycznych i technik wykonawczych w okresie szczytowych osiągnięć bursztynnictwa nowożytnego. Przewidywał on uzupełnienie ekspozycji kopiami i rekonstrukcjami najsłynniejszych dawnych dzieł.
Jako pierwsze zadanie w tym zakresie podjęto próbę zbudowania makiety wystroju zaginionej Bursztynowej Komnaty w pomniejszonej skali. W skład pracowni artystycznej Chazackiego wchodzili wówczas architekci, rzeźbiarze - mistrzowie gliptyki i snycerstwa, oraz malarze. Zespół ten podjął szeroko zakrojone prace przygotowawcze nad rozpoznaniem właściwości bursztynu, który dla rosyjskich artystów był dotąd materiałem mało znanym. Jako pierwszą pracę w dawnym stylu wykonano w roku 1977 rekonstrukcję jednego z wielkich elementów wystroju ścian Bursztynowej Komnaty w skali 1:5.
Doświadczenie to okazało się brzemienne w skutkach. Efekty wizualne i perfekcja techniki rekonstrukcji przekonały władze państwowe o możliwości odtworzenia zrabowanego w 1941 r. i zaginionego trzy lata później największego dzieła światowego bursztynnictwa, jakim był wystrój ścian Bursztynowej Komnaty. Kiedy Rada Ministrów Federacyjnej Republiki Rosyjskiej podjęła w 1979 r. decyzję o zrekonstruowaniu Bursztynowej Komnaty w pełnym wymiarze, wykonany na nasze zamówienie jej pierwszy element w skali 1:5, na żądanie wpływowych władz leningradzkich, jeszcze przez osiem lat pozostawał w Pałacu Katarzyny jako dowód potencjału rosyjskich specjalistów. Do Kaliningradu ten oczywisty dowód możliwości, jakie rodzi współdziałanie dzisiejszych mistrzów różnych specjalności, dotarł w końcu po 10 latach od momentu powstania, choć od początku byliśmy instytucją zamawiającą i finansującą prace.
W roku 1979 w leningradzkim Kombinacie Sztuki Stosowanej powstała pracownia artystycznej obróbki bursztynu pod kierownictwem Witalija Jercewa. W przedsiębiorstwie tym nad tworzeniem naukowo opracowanych rekonstrukcji i kopii zachowanych dzieł dawnych pracowali: Giennadij Jercew, Maria Jercewa, Aleksander Żurawlow, Aleksander Kryłow i Aleksander Kołczin. Powtarzając prace dawnych mistrzów, wskrzeszali oni tradycje traktowania bursztynu jako niezwykłego tworzywa artystycznego i odkrywali sekrety dawnych technik warsztatowych. W miarę upływu czasu zdołali wzbogacić zakres technik i narzędzi, stwarzając podstawy nowych możliwości działania wielu warsztatom konserwatorskim w Rosji i innych krajach.
U progu lat 80. leningradcy artyści wykonali dla Muzeum liczne kopie, w tym: "Szkatułę z Dioną" z Pałacu Katarzyny i szachy z Ermitażu. Ponadto zrekonstruowali fragmenty cokołu Bursztynowej Komnaty w skali 1:1.
Dalszą realizację tych zadań przejęło Państwowe Przedsiębiorstwo Naukowo-Wykonawcze Restawrator, któremu powierzono też rekonstrukcję wnętrz Bursztynowej Komnaty. W firmie Restawrator artyści pracujący dawniej w Kombinacie Sztuki Stosowanej, jak i utalentowani nowi specjaliści pracowali nad rekonstrukcjami utraconych dzieł dawnych oraz nad kopiami zachowanych obiektów. Zrekonstruowano świecznik ze Sztokholmu i XVII-wieczny puchar z zamku w Królewcu. Przy rekonstrukcji korzystano często z fotografii opublikowanych w książce Alfreda Rohde Bernstein. Ein deutscher Werkstoff (Berlin 1937). Niedostateczny zasób informacji o oryginałach musiał być z konieczności zastępowany nie tylko znajomością dawnych technik wykonawczych, lecz i własną wyobraźnią autorów rekonstrukcji.
W 1980 r. nasze muzeum wspólnie z leningradzkimi artystami pracującymi w Zespole Pałacowo-Parkowym Carskie Sioło w mieście Puszkin (25 km na południe od Leningradu) stworzyło 10-letni program prac konserwatorskich i rekonstrukcyjnych. Przewidywał on zrekonstruowanie obiektów z różnych epok i ośrodków w zestawie umożliwiającym pełny przegląd dziejów artystycznego bursztynnictwa. Programu tego nie udało się jednak zrealizować (wykonano zaledwie kilka obiektów), bowiem pierestrojka radykalnie zmieniła zasady finansowania muzeów i uzależniła możliwość zamówień i zakupów od posiadania własnych środków.
Obecnie nasza kolekcja kopii i rekonstrukcji zabytków obejmuje 76 pozycji. Są to między innymi: skryptoria, szkatułki, świeczniki, naczynia i obiekty sakralne. Są niezwykle urozmaicone w stylu i formie, a także konstrukcji i technikach wykonawczych.
Najbardziej efektowne są przedmioty czysto bursztynowe, wykonane bez szkieletów drewnianych, z niewielkich, precyzyjnie wyciętych płytek, połączonych niewidocznymi czopami. To ta właśnie trudna technika pozwalała dawnym mistrzom tworzyć obiekty dowolnych rozmiarów i form. Jako przykład jej użycia warto przedstawić cylindryczny kufel z odchylaną pokrywką, wsparty na trzech nóżkach w kształcie półpostaci leżących lwów (oryginał w Ermitażu). Naczynie wykonano z bursztynu o czerwonawym odcieniu; wieko jest pokryte roślinnym ornamentem w niezbyt głębokim reliefie. W płaskorzeźbionej dekoracji widzimy liście, kwiaty i kiście owoców. Na obwodzie naczynia rozmieszczone są popiersia niemieckich książąt, na polach rozdzielonych spiralnymi kolumienkami, a zwieńczonych maszkaronami. Wykonał ją w roku 1985 zespół leningradzkich artystów: Witalij i Giennadij Jercewowie oraz Aleksander Kołczin i Aleksander Nikołajenko.
Zabytki artystycznego bursztynnictwa
Równocześnie ze współpracą z twórcami rekonstrukcji i kopii Muzeum Bursztynu prowadziło w innych rosyjskich muzeach ożywione zabiegi o uzyskanie darowizn lub długotrwałych depozytów dzieł oryginalnych z dawnych epok. Moskiewska Zbrojownia (Orużejnaja Pałata Moskowskogo Kremla) już w 1978 r. przekazała nam siedem zabytków z XVII i XVIII wieku: katolicki krzyż ołtarzowy z postaciami dwóch Marii, ceremonialną laskę jednego z moskiewskich patriarchów (posoch - pastorał bez krzywaśni), dwa talerze, szkatułkę, pieczęć z figurką leżącego lwa i rękojeść kordzika w kształcie głowy ptaka. Większość obiektów była uszkodzona, a nawet zdemontowana.
 
Przygotowanie ich do ekspozycji wymagało bardzo poważnych zabiegów konserwatorskich. Na przykład XVII-wieczne talerze złożone z płytek nieprzezroczystego bursztynu zachowały się jedynie we fragmentach. Uzupełniono je i scalono w pracowni leningradzkiego Kombinatu Sztuki Stosowanej przy udziale Witalija Jercowa i Aleksandra Żurawlowa.
Nieco później uzyskaliśmy z prywatnych zakupów jeszcze dziewięć zabytków - były to fajki z XIX w.
Kolekcja dzieł współczesnych
Muzeum nasze dysponuje urozmaiconą kolekcją dzieł autorów współczesnych z Kaliningradu, Petersburga, Moskwy i Łotwy. Jej dominantą są wyroby jubilerskie, lecz znaczącą część stanowią inne przedmioty: pamiątki, kompozycje rzeźbiarskie, przedmioty użytkowe (zegary stołowe, szkatułki, przybory piśmienne i dla palaczy tytoniu) i dekoracyjne panneaux.
Prace współczesnych artystów zaczęliśmy gromadzić w roku 1970 pod kierownictwem Elwiry Jemieljanowej. Jeszcze przed formalnym powstaniem Muzeum zdołaliśmy zgromadzić 520 prac. Były to ozdoby wykonane w duchu tradycji rosyjskiej sztuki jubilerskiej. Większość autorów tych prac była przybyszami z Moskwy, Leningradu i Krasnego Sioła. Posługiwali się oni bursztynem jako jednym z kamieni jubilerskich, a cała ich inwencja skierowana była na formę opraw. Powstawały w ich rękach piękne wizualnie kompozycje przedmiotów o skomplikowanej konstrukcji, z zastosowaniem trudnych technik jubilerskich: plecionki, ażurowych piłowań, filigranu i granulowania. Przykładem mogą być komplety biżuterii Aleksandra Kwasznina ("Ballada", 1974 - kolczyki i broszka) i Władimira Brykina ("Słowiański", 1975 - kolia i pierścień).
Stopniowo artyści zaczęli hołdować innemu widzeniu sztuki, które od dawna było kultywowane w krajach nadbałtyckich. Na Litwie i Łotwie naturalną urodę bursztynu traktowano jako wartość estetyczną samą w sobie i stąd tendencja do minimum interwencji w jego formy i właściwości, a ponadto nadanie oprawom roli podrzędnej - neutralnego tła dla kamienia. Połączenie obydwu tendencji przyniosło z czasem dzieła nowej generacji, oryginalne pod względem wykorzystania zalet bursztynu, jak i niepozbawione inwencji w traktowaniu metalowych opraw.
Znana kalinigradzka mistrzyni jubilerstwa Faina Krasawcewa realizuje często oryginalne formy biżuterii. Należy do nich komplet "Wega" (1989) o formach lakonicznych, wyprowadzonych z geometryczną dokładnością. Ważnym czynnikiem jest wykorzystanie mocnych zestawień barwnych, niespotykanych w standardowych odmianach bursztynu.
Autentycznie nowoczesne są prace jubilerskie artystki młodego pokolenia Natalii Łapinus. Potrafi ona stworzyć harmonijny, a przy tym wieloznaczny obraz. Zawiła kompozycja z rozmaitych siateczek, narośli i ruchomych elementów, czasem z dodatkiem stylizowanych niby-przedmiotów, stwarza atmosferę nowej realności. Przykład jej stylu - komplet "Grawicapa" (broszka i kolczyki,1992). Dział sztuki współczesnej liczy łącznie 1101 eksponatów - prac 84 twórców.
Muzeum na przełomie wieków
 
W ostatnim dziesięcioleciu kolekcja muzealna wzrastała prawie wyłącznie dzięki darom osób prywatnych i organizacji. Ostatni większy zakup (produkcji Kombinatu w Jantarnym) miał miejsce w roku 1995. Z powodu braku środków nasze zakupy dzieł autorskich nie przekraczały w ostatnim pięcioleciu pięciu - siedmiu prac rocznie. W 2001 r. zakupiliśmy tylko jeden okaz bursztynu.
Wielkim wydarzeniem dla naszego muzeum było bezpłatne przekazanie w roku 1999 przez administrację okręgu kaliningradzkiego zbioru prac współczesnych artystów, uzupełnionego dużymi okazami surowca i kilkunastoma rekonstrukcjami tak zwanej "Kolekcji Königsberskiej". O tej ostatniej parę zdań wyjaśnienia.
Kilka lat temu powstała w kręgu lenigradzkich bursztynników inicjatywa odtworzenia zniszczonych lub zaginionych w czasie ostatniej wojny arcydzieł sztuki z bursztynu, powstałych w wiekach od XV do XVIII, zgromadzonych dawniej w muzeach królewieckich, a przede wszystkim na Zamku Królewskim. Zgodnie z opisem Alfreda Rohde takich przedmiotów przed wojną było w Królewcu 38. Zamiar ten uzyskał akceptację władz Okręgu Kaliningradzkiego.
 Koncepcja rekonstrukcji w szczegółach została opracowana przez autorkę niniejszego artykułu. Realizacja projektu została zlecona spółce Carskosielska Pracownia Bursztynowa w Puszkinie pod kierownictwem Borysa Igdałowa. Dotąd pracownia ta zrekonstruowała 11 najprostszych obiektów z przedwojennych kolekcji: siedem świeczników z XVI-XVII wieku, dwie mozaikowe szkatułki, soczewkę bursztynową i "pływak", czyli przyrząd do mierzenia gęstości cieczy. Obecnie Muzeum Bursztynu w Kaliningradzie stoi u progu poważnych zmian. Dotąd było oddziałem Muzeum Okręgowego, przez co jego samodzielność była znacznie ograniczona. W roku 2002 administracja obwodu zdecydowała się nadać mu status samodzielnej placówki kulturalnej. Ten od dawna oczekiwany krok pozwoli na uzyskanie nowych perspektyw przemian i rozwoju.
*Artykuł opracowany w ramach projektu "Bursztyn w Rosji", wpieranego przez Rosyjski Fundusz Nauk Humanistycznych.
**Zoja Kostiaszowa jest starszym pracownikiem naukowym Muzeum Bursztynu w Kaliningradzie.
Fotografie: Archiwum Zofii Kostiaszowej
|
